بادگیر چیست؟ سفری در تاریخ معماری ایران

تاریخچه بادگیر در ایران و جهان

در عهد باستان، برخی از اصول معماری کلاسیک بر مبنای نظام آفرینش، خصوصاً نظام پیچیده بدن انسان (تناسبات و ارتباطات پیچیده بدن انسان) شکل گرفته بود.

برای مثال؛ از آنجایی که در معماری پیچیده بدن انسان، هوا، دم و بازدم مهمترین نماد حیات است، نخستین مهندسان تمدن بشری دریافتند که تنفس ساختمان امری اجتناب ناپذیر برای سکونت در بناهای مسکونی است، لذا در همین راستا، با توجه به تصاویر پاپیروس‌های مصری متعلق به ۱۵۰۰ سال قبل از مسیح و کنکاش‌های مودا در تپه چخماق، پیشینه ساخت بادگیر به عنوان نمادی از معماری پایدار، به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.

تحقیقات انجام گرفته در مورد سابقه تاریخی بادگیر در جهان آن را به طور قطع به قبل از میلاد مسیح می رساند، اما اینکه چه کسانی برای اولین بار آن را ابداع کرده‌اند کمی دشوار است.

با توجه به اینکه تصاویر پاپیروس‌های مصری متعلق به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است لذا چنانچه به کنکاش‌های مسودا در تپه چخماق رجوع شود پیشینه ساخت بادگیر در ایران به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.

این مهم می‌تواند دلیلی بر مدعی بودن ایرانیان برای ابداع بادگیر در جهان نیز باشد چرا که چنین سابقه‌ای برای استفاده از بادگیر در هیچ کجای خاورمیانه وجود ندارد، اما در مورد استفاده ایرانیان از بادگیر قبل از اعراب به طور حتم می‌توان بر این نکته تاکید کرد و دو دلیل نیز بر این ادعا کافی است اول اینکه در اشعار کهن عربی از واژه بادهنج، بادآهنج، باذهنج استفاده شده که این واژه‌ها فارسی است.

اگرچه متون عربی مورد بررسی قبل از قرن پنجم ه.ق به بعد می‌باشند، اما می‌توان گفت که با توجه به کاربرد واژه فارسی برای این سازه، نحوه ساخت آن نیز از ایران به آن سوی آب‌های خلیج فارس رسیده است کما اینکه امروزه نیز به آنها باجیر گفته می‌شود که مخفف بادگیر است.

دوم اینکه بادگیرهای امارات در منطقه بستک قرار دارند چه منطقه ایرانی‌نشین امارات بوده اولین ساکنان آن ایرانی‌ها بودند با توجه به مطالب گفته شده میتوان خاطرنشان کرد که ایرانیان در زمینه طراحی بادگیر نیز همچون ابداعاتی دیگر در حوزه معماری منبع الهام سایر کشورها بوده‌اند.

همچنین در سفرنامه‌ها به وجود بادگیر در شهرهایی اشاره شده است که امروزه اثری از بادگیر در آنها نیست؛ از جمله می‌توان به شیراز، لار، بندرعباس و آبادی نزدیک بوشهر اشاره کرد‌.

چنانچه توضیحات مکتوب در متون در مورد بادگیرهای این شهرها در سفرنامه‌ها نبود شاهدی بر وجود بادگیر در این مناطق وجود نداشت. بسیاری از محققان شیراز و بوشهر را فاقد بادگیر معرفی می‌کردند.

سفرنامه های مانند سفرنامه ناصر خسرو و مارکوپولو متعلق به قرن پنجم ه.ق و هفتم ه.ق که از کهن‌ترین سفرنامه‌های سیاحان است بر وجود بادگیر در آن قرن‌ها در ایران دلالت دارد.

از سفرنامه‌های سیاحان قرن ١٧ میلادی که در آنها توصیفی از بادگیرهای ایران ارائه شده است می توان به تونات، شاردن، تاورنیه، جان فرایر اشاره کرد.

برج های عمارت بادگیر کاخ گلستان باعث شدند تاجگذاری مظفرالدین شاه در سال ۱۳۱۳ قمری در این ساختمان برگزار شود چرا که با وجود گرمای شدید، شاه نشین عمارت بادگیر بسیار خنک و مطبوع بود. بادگیرهای ایران هوای مطبوعی ایجاد میکردند و انواع مختلف آن ها در شهرهای گرم و خشک وجود دارند، اما متاسفانه نمونه های آپدیت شده بادگیر هایمان را در کشورهای دیگر باید مشاهده کنیم!

چنانچه در این بخش از مجله چی اشاره کرده ایم، کمتر متن خارجی مرتبط با موضوع تعدیل هوای شهرها هست که اشاره ای به طراحی نبوغ آمیز بادگیرها در شهرهای کویری ایران نکرده باشد. اما جالب است که بادگیر ایرانی نه فقط به عنوان یک مولفه مهم مهندسی و معماری در ایران به دیگر مناطق کشور تعمیم پیدا نکرده بلکه در یزد و کرمان و کنگ و … هم در حال انقراض است. باید از این پدیده هوشمندانه مهندسی به عنوان امکانی برای انطباق با موج های گرمای شدید استفاده کرد.

معروف ترین بادگیر یزد

باغ دولت‌آباد یزد در اواخر دوره افشاریه در سال ۱۱۶۰ ه.ق با وسعتی حدود ۶٫۵ هکتار توسط محمدتقی‌خان بافقی ساخته شده است. او ابتدا قناتی با نام دولت‌آباد به طول ۶۵ کیلومتر در مهریز ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات، باغ دولت‌آباد را به وجود آورد. یکی از ویژگی‌های مهم این باغ ساختمان هشتی با بادگیری به ارتفاع ۳۳٫۸ متر است که مرتفع‌ترین بادگیر خشتی جهان می‌باشد. این باغ به دو قسمت کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تقسیم می‌شود. بخش اندرونی شامل: ساختمان‌های هشتی (بادگیر تابستانه) بهشت آئین (زمستانه) حرم‌خانه(حرم‌سرا) مطبخ (آشپزخانه) اتاق‌های خدمه، اصطبل‌های تابستانه و زمستانه، دُرشکه‌خانه و یک برج دیده‌بانی و آب‌انبار خصوصی است. بخش اندرونی محل سکونت حاکم بوده است. بخش بیرونی(جلوخان) شامل: ساختمان‌های تالارآئینه، ساختمان سردر اصلی، دو بازارچه، دو برج دیده‌بانی، آب انبارعمومی و دیوان‌خانه است. از مصالح شاخصی که در بناهای این باغ بکار رفته سنگ مرمر است که تماماً از شهر مراغه آورده شده است.

تنها بادگیر ۲ طبقه جهان در شهر یزد

️عمارت «آقازاده ابرکوه» یکی از جاذبه های گردشگری شهرستان ابرکوه در استان یزد بوده که بزرگترین بادگیر دو طبقه ایران و جهان را در خود جای داده و مربوط به دوره قاجار است. ارتفاع این بادگیر ۱۸ متر و مساحت آن ۱۸ متر مربع است. این بادگیر از نظر اندازه و مساحت یکی از بادگیرهای بزرگ ایران است و ازهر سوی شهر قابل مشاهده می باشد. همچنین نقش بستن تصویر خانه «آقازاده ابرکوه» به روی اسکناس جدید ۲۰۰۰ تومانی را می‌توان گامی امیدوارکننده در جهت حفظ جایگاه میراث فرهنگی و بناهای تاریخی دانست.

این خانه دارای بنایی دوطبقه با مساحت ۸۲۰ مترمربع است و مانند دیگر خانه‌های بافت قدیمی یزد، از مصالح بومی مانند خشت و آجر در آن استفاده شده است. علاوه بر این، از درها و پنجره‌های چوبی و گچ‌بری‌ها، به عنوان تزئینات خانه استفاده شده است. سردر ورودی بنا در سمت شمال غربی خانه قرار دارد و از طریق یک دالان به گوشه حیاط راه دارد. در سه جهت حیاط، اتاق‌ها و بخش‌های مختلف خانه ساخته شده‌اند. وسط حیاط یک حوض سنگی نیز به چشم می‌خورد. بادگیر دوطبقه خانه آقازاده بر فراز تالار اصلی است که همین امر باعث تمایز این خانه با دیگر خانه‌های مناطق کویری است. این بادگیر ۱۸ متر ارتفاع، ۱۸ مترمربع مساحت و ۱۹ دریچه تنظیم جریان هوا دارد. در اجرای بادگیرها دقت زیادی به کار رفته است، به طوریکه حتی بدون وزش باد تهویه اتاق‌ها به خوبی انجام می‌گیرد. بادگیرهای طبقه بالا و پایین بطور کامل با یکدیگر هماهنگ هستند.

معروف ترین بادگیر هرمزگان

بادگیرها از عناصر تاریخی معماری ایران هستند که ابداعی مهم در معماری بومی تلقی می‌شوند و به عنوان یک سیستم سرمایش شناخته می‌شوند و تهویه مطبوع را با کمک انرژی باد فراهم می‌آورند. بادگیرهای هرمزگان به لحاظ تنوع معماری با بادگیرهای یزد قابل مقایسه نیستند و بسیار ساده و یک فرم می‌باشند. بادگیرهای هرمزگان را علی رغم شباهت فرمی شان به یکدیگر می‌توان به لحاظ چگونگی استقرار در پلان خانه و همچنین پلان و نما دسته‌بندی کرد. همانگونه که نحوه ساماندهی فضاها در خانه‌های هرمزگان به یک شکل نمی‌باشد، نحوه قرارگیری بادگیرها در منازل مسکونی نیز یکسان نیست و بسته به نوع ساماندهی کل خانه و زیر بنای خانه متغیر است. در نتیجه تاثیرگذاری بادگیر به عنوان نقطه اوج خط آسمان هر خانه نیز متفاوت است. به طور کلی می‌توان گفت نحوه استقرار بادگیرها در پلان به چگونگی طراحی پلان نیز مربوط می‌باشد که در خانه های بزرگ دو بادگیر یا بیشتر و در خانه های کوچکتر یک بادگیر دیده می‌شود.

خانه فکری (عمارت فکری، بنای فکری) یکی از آثار تاریخی بندرلنگه در استان هرمزگان واقع در در جنوب ایران است. این بنا ۳۴۰۰ متر مربع مساحت دارد که ۱۲۰۰ متر آن را بنا تشکیل می‌دهد. ۵ بادگیر، ۲ زیرزمین، ۲۵ اتاق و ۱۰ سرویس بهداشتی نیز از دیگر امکانات این بنا است. خانه ۵ متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد تا هوا بتواند در آن جزیان داشته باشد و کمی نیز خنک‌تر باشد. ساختمان عمدتاً از دو قسمت اصلی تشکیل شده است که مابین آنها حیاط بوده و این دو قسمت با حجره‌هایی پشت سرهم در کناره‌های حیاط، به یکدیگر مربوط می‌شوند. در قسمت جنوبی ساختمان نیز حیاطی دیگر قرار دارد که درب اصلی ورودی ساختمان پشت این درب است. یکی از ویژگی‌های این خانه، وجود پنج بادگیر بلند در آن است که با آب‌وهوای گرم جنوب هم‌خوانی دارند. این بادگیرها کاری می‌کنند که دمای داخل ساختمان بدون سیستم سرمایشی، بسیار خنک‌تر از خیابان‌های گرم بندر باشد.

معروف ترین بادگیر سمنان

خانه تاریخی کلانتر (عمارت بادگیر) متعلق به دوره قاجار است. این بنای تاریخی برای دارالحکومه سمنان ساخته شده بود و بعدها خانواده رجبی یا کلانتر سمنان در آن ساکن شدند. مساحت این بنا ۲۴۰۰ متر مربع است و ویژگی یک عمارت حکومتی را دارد که دارای بخش‌های مختلف از جمله دو حیاط، ۱۷ اتاق شامل اتاق‌های مهمان و اتاق‌های خانوادگی، حمام، آب انبار، اصطبل، اتاق خدمه، حوضخانه و قراولخانه است. این بنا یک حیاط مرکزی دارد که یک حوض هشت ضلعی در وسط آن ساخته شده است. پنجره‌های بزرگ اتاق‌ها و ایوانی با ستون‌های چوبی و آجری در یک سمت حیاط قرار دارند و فضایی روح نواز را به وجود آورده است. اتاق‌ها به دو دسته‌ی اتاق‌های تابستانی با بادگیر برای خنک شدن هوا و اتاق‌های زمستانی با دو طبقه برای زودتر گرم شدن آنها طراحی شده‌اند، البته بخش عمده این قسمت تخریب شده است. این بنا یک زیر زمین نیز دارد که مانند تونلی چند خانه را به هم متصل می‌سازد. همچنین باید ذکر کرد که مصالح ساخت این خانه خشت و آجر است.